روزگار امروز روستای ولیان؛ نگین توتستان های ایران

فتانه احدی خبرنگار روزنامه همشهری

به سمت ساوجبلاغ که حرکت کنیم و روستاهای هلجرد، کردان، برغان،  بانو صحرا، قلعه چندار (کوهسار)، شنده، خوروین، ازنق، آجین دوجین و دوزعنبر را پشت سر بگذاریم تابلوی بزرگ آهنی‌ای که روی آن نوشته شده «به روستای ییلاقی ولیان، نگین توتستان‌های ایران خوش آمدید» خودنمایی می‌کند؛ روستایی که زمانی توت‌هایش معروف بود و در کوچه‌هایش درختان توت سایه خود را گسترده و میوه‌هایشان را در طبق اخلاص به عابران هدیه می‌دادند. اما اینک در این روستا جز تعداد انگشت‌شماری درخت توت و خانه و مغازه‌هایی که بافت روستایی دارند چیزی نمانده است. زندگی شهری و شهرنشینی تا اینجا نیز پیشروی کرده و مردم بیشتر خانه‌هایشان را نو‌سازی‌ کرده‌اند. خانه‌های خشتی و کوچه باغ‌ها و بازار قدیمی محله دستخوش تغییرات شده است. ساختمان‌های آجری تازه‌ساز که به جای خانه‌های قدیمی و بعضاً با قدمتی بیش از 100سال بنا شده، هشدار می‌دهند که دیری نخواهد گذشت که از طبیعت زیبای ولیان و سکوت و آرامش روستایی آن، اثری نخواهد ماند. امروزه وقتی که در روستا قدم می‌زنیم بیشترین چیزی که نظر را به‌خود جلب می‌کند خانه، آپارتمان و بنای در حال ساخت است.

وارد روستا که شدیم به درخت توت خیلی بزرگی رسیدیم که در کنار خانه‌ای قرار داشت و عابران از توت‌هایش استفاده می‌کردند. محصولش توت سفید بی‌دانه است که رهگذران را مهمان می‌کند. نکته جالب توجه این درخت، بزرگی تنه‌اش است. زمانی داخل تنه محفظه‌ای باز داشته که مردم روستا در آن سنگ‌های بزرگ گذاشته‌اند. این سنگ‌های بزرگ اکنون جزئی از تنه درخت شده‌اند و درخت آنها را به‌خود گرفته است. اما نگرانی در مورد این درخت کهنسال، آسفالت خیابان است که دور تا دور تنه را گرفته و حتی یک جای کوچک بین تنه و آسفالت خیابان وجود ندارد، گویی راه تنفس درخت را گرفته است. چنار هزارساله مسجدجامع هم که در گوشه‌ای از حیاط مسجد قرار گرفته، گواهی از قدمت این روستاست. یکی از اهالی روستا می‌گوید: در این روستا توت‌های هرات، سرحمامی، بی‌دانه، جنگلی و قرمز وجود داشت که اکثر آنها از بین رفته و فدای عصر مدرن شده است. اسماعیل می‌گوید: اینجا قبلا کاروانسرایی وجود داشت که محل رفت‌وآمد و اسکان مسافران بود. امروز از آن کاروانسرای قدیمی هم اثری نیست.

داخل روستا قبلا دارای کوچه‌ای پیچ‌در‌پیچ و باریک بود. امروزه این کوچه آشتی‌کنان به‌دلیل عقب‌نشینی ساختمان‌های نوساز تعریض شده است. یکی دیگر از اهالی می‌گوید: زمانی این کوچه 80سانتی‌متر بیشتر عرض نداشت. وقتی دو شخص باهم قهر بودند بزرگان روستا هر یک از آن دو را در دو سوی کوچه می‌بردند و درحالی‌که با آنها گفت‌وگو می‌کردند تا متوجه طرح آشتی‌کنان نشوند، از دو سوی کوچه به را می‌افتاندند تا در پیچ کوچه آن دو را به هم برسانند و باهم آشتی کنند. وی ادامه می‌دهد: از کوچه آشتی‌کنان فقط یک اسم به‌جا مانده و تعدادی خانه قدیمی که هنوز درهای کلون‌دار قدیمی‌اش یادآور سالیان دور این روستاست.

درآمد اکثر مردم این روستا از فعالیت‌های زراعی، باغداری و دامداری تأمین می‌شود. گندم، جو، توت هراتی، سیب، گیلاس، گردو، آلبالو، زردآلو و خرمالو از مهم‌ترین محصولات زراعی و باغی روستای ولیان است. با این حال مهاجرت قشر جوان و نیروی کار از روستا باعث شده تا حجم این محصولات به طرز بارزی کاهش پیدا کند. روستای ولیان در دامنه کوه استقرار یافته و بافت مسکونی متراکمی دارد. جمعیت این روستا در فصول مختلف سال متفاوت است. در زمستان اکثر مردم روستا به مناطق گرمسیری و شهرها پناه می‌برند و در تابستان دوباره به روستا برمی‌گردند. روستای ولیان از چهار محله به نام‌های پایین روستا (جیرمحله)، وسط روستا (میان‌محله)، شرق روستا (چال‌محله) و بالای روستا (جورمحله) تشکیل شده است. خانه‌های قدیمی و سنتی روستای ولیان، دیوارهای ضخیم، سقف‌های مسطح و در و پنجره‌های چوبی دارند و عمده مصالح به‌کار رفته در ساخت آنها سنگ، خشت، گل، گچ و خاک و چوب است که اغلب آنها تخریب شده و جایش را به ساختمان‌های نو داده است. روستای ولیان در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز روزگاری نگین توتستان‌های ایران بود. افزایش حجم مهاجرت در کنار تغییر بافت سنتی روستا زنگ خطر را برای ساکنان قدیمی روستا به صدا درآورده است؛ هرچند هنوز هم این نگین توتستان‌های کشور بر انگشتری دامنه جنوبی البرز می‌درخشد.